Trong tham luận “Đi tìm dấu ấn kiến trúc Hà Nội qua nửa thế kỷ thống nhất đất nước (1975-2025)” tại một hội thảo được tổ chức mới đây, TS.KTS Nguyễn Văn Hải và TS.KTS Vũ Hoài Đức khái quát sự phát triển kiến trúc Hà Nội qua bốn giai đoạn lớn, từ tái thiết hậu chiến đến xây dựng bản sắc trong bối cảnh hội nhập sâu rộng.
Ở giai đoạn 1975-1986, Hà Nội phục hồi trong điều kiện kinh tế kế hoạch và nguồn lực vô cùng hạn chế. Năm 1976, Nhà nước phê duyệt “Luận chứng kinh tế kỹ thuật phát triển và xây dựng Thủ đô đến năm 2000”, đặt nền cho quy hoạch tổng mặt bằng năm 1981. Kiến trúc thời kỳ này theo tiêu chí “thích dụng, bền vững, kinh tế, đẹp trong điều kiện có thể”, tập trung vào nhà ở lắp ghép và mẫu điển hình. Các khu Giảng Võ, Thanh Xuân Bắc, Nghĩa Đô đánh dấu bước chuyển từ mô hình tập thể sang căn hộ khép kín. Ở lĩnh vực công cộng, Cung Hữu nghị Việt Xô (1980), Cung Thiếu nhi (1977), cổng Công viên Thống Nhất (1976), Nhà khách Chính phủ và một số hạng mục của Trường Đại học Sư phạm Hà Nội thể hiện sự pha trộn giữa kiến trúc truyền thống, kiến trúc Pháp và Xô viết, cùng tư duy công năng hiện đại.
Từ 1986 đến 2000, quá trình Đổi Mới và mở cửa tạo nên sự thay đổi mạnh mẽ. Môi trường kinh tế mới, việc bình thường hóa quan hệ đối ngoại và mở rộng thương mại thúc đẩy xây dựng đô thị. Nhà ống, nhà lô phát triển nhanh, trong khi mô hình “đô thị mới” xuất hiện, tiếp nối tiểu khu trước đây. Nhiều công trình công cộng quy mô đáng chú ý ra đời: Trung tâm hội nghị quốc tế (1998), Nhà hát Chèo Kim Mã (1989), Đài tưởng niệm Bắc Sơn (1994), cải tạo chợ Đồng Xuân (1991), khách sạn Daewoo, Sofitel Plaza, Royal Hàng Tre, Bệnh viện Việt – Pháp. Ở mảng nhà ở, Bắc Linh Đàm, UNDP Vạn Phúc, Nam Thành Công và khu ngoại giao đoàn Vạn Phúc thể hiện bước chuyển sang đô thị hóa hiện đại hơn. Kiến trúc giai đoạn này chịu ảnh hưởng mạnh từ phương Tây, tạo sự giao thoa giữa hiện đại và truyền thống.
Giai đoạn 2001-2011 ghi nhận tốc độ đô thị hóa nhanh nhờ tăng trưởng kinh tế, gia nhập WTO năm 2007 và mở rộng địa giới Hà Nội năm 2008. Quy hoạch chung Thủ đô đến năm 2020 định hướng phát triển các khu đô thị mới thay cho tiểu khu cũ. Kiến trúc thời kỳ này sử dụng nhiều vật liệu mới như kính và thép, đồng thời chú trọng yếu tố thích ứng khí hậu. Nhiều công trình quy mô quốc gia ra đời: Nhà ga T1 Nội Bài (2001), Sân vận động Mỹ Đình (2003), Trung tâm Hội nghị Quốc gia (2006), Bảo tàng Hà Nội (2010), khách sạn Intercontinental (2005), trụ sở Tổng công ty Dầu khí Việt Nam (2008). Các khu đô thị Nam Thăng Long – Ciputra, Trung Hòa – Nhân Chính và The Manor Mỹ Đình trở thành những không gian đô thị tiêu biểu của đầu thế kỷ 21.
Từ 2012 đến nay, Hà Nội phát triển trong bối cảnh khung pháp lý mới như Quy hoạch chung Thủ đô đến năm 2030 – tầm nhìn 2050, Luật Thủ đô (2012), Luật Quy hoạch (2017) và đặc biệt là Luật Kiến trúc (2019). Sự trỗi dậy của kinh tế tư nhân và hợp tác quốc tế làm gia tăng các công trình có tính biểu tượng.
Tham luận chỉ rõ hai phân đoạn: 2012-2019 – giai đoạn của kiến trúc hiện đại, hậu hiện đại, chú trọng kiến trúc xanh và bền vững; và từ 2021 trở lại đây – thời kỳ đẩy mạnh thiết kế thông minh, thích ứng tự nhiên và khai thác sâu yếu tố văn hóa bản địa. Những công trình tiêu biểu gồm Tòa nhà Quốc hội (2014), Viettel Group (2019), Keangnam Landmark 72 (2011), JW Marriott (2014), Tràng Tiền Plaza cải tạo (2012), cầu Nhật Tân (2018), Trường Đại học FPT Hòa Lạc. Đô thị mới tiếp tục mở rộng với Vincom Riverside (2012), Gamuda Gardens (2012), ParkCity (2014), Time City (2012), Vinhomes Ocean Park (2020), The Manor Central Park (2020).
Định hướng tương lai của Hà Nội được nêu trong Quyết định 1668/QĐ-TTg năm 2024 về điều chỉnh Quy hoạch chung đến năm 2045, tầm nhìn 2065, với các dự án quy mô lớn như tháp tài chính 108 tầng, cầu Tứ Liên, Nhà hát Opera Hồ Đầm Trị do Renzo Piano thiết kế, trung tâm Hội chợ Triển lãm Quốc gia và tổ hợp Landmark 55 tầng.
50 năm qua, kiến trúc Hà Nội không chỉ tạo điểm nhấn cảnh quan mà còn lưu giữ ký ức văn hóa – lịch sử, thể hiện sự giao thoa giữa truyền thống và hiện đại. Tuy nhiên, nhiều khu chung cư cũ và công trình xuống cấp đang bị thay thế, đặt ra yêu cầu nghiên cứu bảo tồn kịp thời để không đánh mất dấu ấn của từng thời kỳ. Đồng thời, Hà Nội cần ưu tiên kiến trúc xanh, kiến trúc thông minh, thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng và chuẩn bị cho những tác động sâu rộng của trí tuệ nhân tạo trong tương lai.
.svg){kind=icon}
