“5 không, 3 sạch”: Từ phong trào phụ nữ đến động lực phát triển nông thôn mới

Mười lăm năm trước, khi Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam phát động Cuộc vận động “Xây dựng gia đình 5 không, 3 sạch”, khởi nguồn từ những mô hình câu lạc bộ ở cơ sở, ít ai nghĩ rằng phong trào này sẽ trở thành một trong những cấu phần quan trọng của chính sách xây dựng nông thôn mới. “5 không, 3 sạch” bao gồm: không đói nghèo; không vi phạm pháp luật và tệ nạn xã hội; không có bạo lực gia đình; không sinh con thứ 3 trở lên; không có trẻ em suy dinh dưỡng và bỏ học; sạch nhà; sạch bếp; sạch ngõ.

Qua ba kỳ Đại hội Phụ nữ toàn quốc liên tiếp, cuộc vận động liên tục được khẳng định là nhiệm vụ trọng tâm của Hội và được Chính phủ đồng ý đưa trực tiếp vào nội dung Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới. Từ chỗ là sáng kiến hỗ trợ gia đình, cuộc vận động đã trở thành phương thức kết nối hàng triệu phụ nữ vào quá trình kiến tạo nông thôn Việt Nam hiện đại, bền vững và giàu nhân văn.

Điều đáng chú ý là cuộc vận động phát triển không bằng cách áp đặt từ trên xuống mà bằng cơ chế triển khai linh hoạt, phù hợp với từng vùng miền. Trung ương Hội ban hành hàng chục văn bản chỉ đạo, đồng thời mở rộng quyền chủ động cho các tỉnh, thành trong lựa chọn nội dung ưu tiên. Nhờ vậy, mỗi địa phương có thể vận dụng tiêu chí 5 không, 3 sạch theo cách riêng, phù hợp với tình hình kinh tế – xã hội và văn hóa. Một số tỉnh miền núi lựa chọn trọng tâm giảm nghèo, số khác chú trọng môi trường, an toàn thực phẩm hoặc gìn giữ giá trị gia đình. Sự linh hoạt ấy giúp phong trào bám sát thực tiễn, tránh khuôn mẫu, tạo nên sức sống bền bỉ suốt 15 năm.

Từ những đổi thay trong mỗi gia đình đến diện mạo mới của nông thôn

Không phải ngẫu nhiên mà phong trào được xem là một trong những lực đẩy quan trọng của nông thôn mới. Ở cấp độ gia đình, nó mở đầu bằng việc thay đổi nhận thức. Hơn 90% hội viên phụ nữ trên cả nước đã tiếp cận thông tin về tiêu chí “5 không, 3 sạch” qua nhiều hình thức: sinh hoạt chi hội, lớp tập huấn, hội nghị chuyên đề, hội thảo hoặc tài liệu truyền thông. Riêng giai đoạn 2021 – 2025, Trung ương Hội còn biên soạn nhiều bộ tài liệu, video, cẩm nang hướng dẫn mô hình gia đình và hợp tác xã, đồng thời đẩy mạnh ứng dụng nền tảng số. Điều này giúp các giá trị của phong trào được lan tỏa không chỉ ở đô thị mà còn về tận vùng sâu, vùng xa.

Những thay đổi tích cực thể hiện rõ nhất qua hành động. Suốt 15 năm, phụ nữ cả nước đã tự nguyện hiến hơn 5,6 triệu m² đất để mở đường giao thông, xây dựng trường học và công trình phúc lợi. Đây là con số cho thấy sự tham gia trực tiếp của phụ nữ trong những công việc vốn được xem là của cộng đồng, không chỉ gói gọn trong phạm vi gia đình. Cùng với đó, hàng loạt mô hình bảo vệ môi trường được hình thành ở nhiều tỉnh, từ phân loại rác tại nguồn, xây dựng đoạn đường phụ nữ tự quản đến phong trào trồng đường hoa, chỉnh trang cảnh quan. Hơn 27 nghìn km đường hoa được trồng mới là minh chứng nổi bật cho dấu ấn của phụ nữ trong thay đổi diện mạo nông thôn.

Bên cạnh môi trường, phong trào còn thúc đẩy sự thay đổi mạnh mẽ trong kinh tế hộ gia đình. Với tổng dư nợ tín dụng chính sách hơn 180 nghìn tỷ đồng dành cho trên 2,8 triệu hộ, phụ nữ trở thành nhóm tiếp cận vốn lớn nhất trong các tổ chức chính trị – xã hội. Nguồn lực này giúp hơn 210 nghìn hộ phụ nữ thoát nghèo, hàng chục nghìn phụ nữ khởi nghiệp và hàng nghìn hợp tác xã, tổ hợp tác do phụ nữ tham gia quản lý hoạt động hiệu quả. Bên cạnh đó, gần 520 nghìn lao động nữ được tư vấn và giới thiệu việc làm, trong đó 490 nghìn người có việc làm ổn định. Đây là những con số phản ánh sự chuyển đổi quan trọng: phụ nữ không chỉ là người giữ lửa gia đình mà còn là chủ thể phát triển kinh tế.

Ở khía cạnh xã hội, cuộc vận động tạo ra mạng lưới hỗ trợ phụ nữ và trẻ em ở quy mô lớn chưa từng có. Hơn 2.300 địa chỉ tin cậy tại cộng đồng, hàng nghìn câu lạc bộ gia đình hạnh phúc cùng gần 330 nghìn cuộc truyền thông về an toàn cho phụ nữ và trẻ em đã giúp hàng triệu người nâng cao kỹ năng, kiến thức và khả năng tự bảo vệ. Sự hỗ trợ kịp thời của Hội đối với 1.100 nạn nhân bạo lực gia đình và 751 nạn nhân bị mua bán người cho thấy đây không chỉ là phong trào tuyên truyền mà thực sự là mạng lưới an sinh cộng đồng toàn diện.

Đóng góp của phụ nữ càng được nhìn nhận rõ hơn khi đặt trong bức tranh chung của nông thôn mới. Trong phát biểu tại hội nghị tổng kết 15 năm thực hiện Cuộc vận động “Xây dựng gia đình 5 không, 3 sạch” được tổ chức mới đây, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam nhấn mạnh vai trò không thể thiếu của phụ nữ trong tiến trình xây dựng nông thôn mới.

Theo ông Trần Thanh Nam, kết quả 15 năm của Chương trình MTQG xây dựng nông thôn mới cho thấy rõ dấu ấn của phong trào “5 không, 3 sạch”. Đến giữa năm 2025, cả nước có 6.084/7.669 xã đạt chuẩn nông thôn mới; hơn 1.000 xã đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao; thu nhập bình quân khu vực nông thôn đạt trên 54 triệu đồng/người/năm; tỷ lệ hộ nghèo đa chiều giảm còn khoảng 1,93%. Những con số ấy, theo Thứ trưởng Nam, không chỉ phản ánh hiệu quả của các chương trình đầu tư công mà còn thể hiện sự tham gia bền bỉ và chủ động của hàng triệu hội viên phụ nữ trên cả nước.

Ông Trần Thanh Nam đặc biệt ghi nhận rằng, phụ nữ đóng góp trực tiếp vào 11/19 tiêu chí nông thôn mới, trải dài từ thu nhập, tổ chức sản xuất, môi trường, an toàn thực phẩm đến văn hóa và bình đẳng giới. “Không có sự tham gia của phụ nữ thì nhiều tiêu chí không thể hoàn thành hoặc không được duy trì bền vững”, Thứ trưởng khẳng định. Ông đánh giá cao cách Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam đã đưa nội dung cuộc vận động vào đời sống gia đình, làm chuyển biến nếp sống, chất lượng sinh hoạt và ý thức cộng đồng ở nhiều địa phương.

Bên cạnh ghi nhận, Thứ trưởng Trần Thanh Nam cũng đề cập định hướng phối hợp trong thời gian tới. Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ tiếp tục đồng hành cùng Hội để đưa mô hình “Gia đình 5 có, 3 sạch” vào Bộ tiêu chí xã nông thôn mới giai đoạn 2026–2035; mở rộng các mô hình môi trường, an toàn thực phẩm, nước sạch; hỗ trợ phát triển hợp tác xã do phụ nữ quản lý; và tăng cường đào tạo nghề, tạo việc làm cho lao động nữ nông thôn. Ông nhấn mạnh rằng sự kết hợp giữa chương trình nông thôn mới và phong trào phụ nữ sẽ tiếp tục tạo ra “giá trị kép”: vừa nâng cao đời sống gia đình, vừa thúc đẩy sự phát triển bền vững của cộng đồng.

Từ “5 không, 3 sạch” đến “5 có, 3 sạch”: Bước phát triển của tư duy bền vững

Sau một giai đoạn dài phát triển, phong trào chuyển sang bước tiến mới: mô hình “Gia đình 5 có, 3 sạch”. Nếu “5 không” giúp phòng ngừa rủi ro và giải quyết những vấn đề thiết yếu, thì “5 có” hướng đến xây dựng môi trường tích cực: có ngôi nhà an toàn, có sinh kế bền vững, có sức khỏe, có tri thức và có đời sống văn minh. Đây là sự nâng cấp tư duy phù hợp với giai đoạn nông thôn mới đã phát triển sâu, đòi hỏi các tiêu chí không chỉ nhằm vào “không có” vấn đề, mà phải hướng đến “có” giá trị.

Trong ba năm thí điểm, 100% xã đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao đã triển khai mô hình “5 có, 3 sạch”, với hơn 26.000 mô hình được thành lập trên toàn quốc. Sự lan tỏa nhanh chóng này vượt ngoài dự đoán, thể hiện nhu cầu thực tế của người dân về bộ tiêu chí hướng đến chất lượng sống cao hơn. Sự tương thích giữa “5 có” và phong trào thi đua “Xây dựng người phụ nữ Việt Nam thời đại mới” cũng giúp mô hình dễ dàng thực hành và nhân rộng.

Vai trò của mô hình càng được củng cố khi Bộ Nông nghiệp và Môi trường tuyên bố sẽ đưa tiêu chí “5 có, 3 sạch” vào Bộ tiêu chí xã nông thôn mới giai đoạn 2026–2035. Đây là bước ngoặt quan trọng, chứng minh phong trào phụ nữ không chỉ là hoạt động xã hội mà trở thành tiêu chuẩn quốc gia trong đánh giá chất lượng phát triển nông thôn.

Tuy nhiên, để phong trào đi xa hơn, báo cáo tổng kết 15 năm cuộc vận động tham gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010–2025 cũng chỉ rõ những tồn tại: sự chênh lệch giữa vùng thuận lợi và vùng khó khăn; nguồn lực xã hội hóa còn hạn chế; một bộ phận phụ nữ chưa chuyển hóa nhận thức thành hành động bền vững và nội dung giá trị gia đình ở một số nơi chưa được triển khai sâu. Việc nhận diện rõ những hạn chế này không chỉ mang tính kỹ thuật mà còn mang ý nghĩa chiến lược, giúp phong trào bước vào giai đoạn 2026 – 2035 với định hướng đổi mới toàn diện hơn.

Hành trình bền bỉ kiến tạo tương lai nông thôn

Sau 15 năm triển khai, có thể khẳng định phong trào “5 không, 3 sạch” đã vượt khỏi phạm vi một cuộc vận động thường kỳ để trở thành động lực xã hội quan trọng. Từ những việc tưởng chừng giản dị như phân loại rác, giữ gìn bếp sạch, ngõ sạch đến những hoạt động lớn như hiến đất mở đường, xây dựng hợp tác xã, hỗ trợ khởi nghiệp hay bảo vệ nạn nhân bạo lực, phụ nữ đã và đang góp phần trực tiếp định hình diện mạo nông thôn Việt Nam.

Khi bước sang giai đoạn mô hình “5 có, 3 sạch”, phong trào không chỉ tiếp nối thành tựu 15 năm mà còn mở ra tầm nhìn phát triển bền vững hơn: nông thôn xanh – kinh tế xanh – cộng đồng văn minh, nơi phụ nữ giữ vai trò nòng cốt trong hành trình kiến tạo tương lai. Đây không chỉ là thành quả của riêng Hội mà còn là minh chứng cho sức mạnh bền bỉ của hàng triệu phụ nữ trên khắp mọi miền đất nước – những người lặng lẽ nhưng kiên định góp phần thay đổi diện mạo nông thôn Việt Nam hôm nay và mai sau.